De energietransitie is (ook) geopolitiek

Te gast in aflevering 16 van ESG (Even Samen Gevat) is Rob de Wijk, deskundige op het gebied van internationale betrekkingen en veiligheidsvraagstukken. Rob is ook oprichter en directeur van het onderzoeksinstituut The Hague Center for Strategic Studies en emeritus hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit Leiden. Marloes en Aldert spreken met hem over geopolitiek en de energietransitie.

Geopolitiek is een woord dat geregeld valt in de podcast met Rob de Wijk. “Mijn echte belangstelling gaat uit naar de geopolitiek en de grote veranderingen die nu plaatsvinden.” De energietransitie is zo’n grote verandering die hij graag in een groter kader plaatst.

Complexe wereld

“De wereld zit complexer in elkaar dan veel mensen denken”, zegt Rob. Daarom is de energietransitie zo’n ongelofelijk ingewikkeld probleem. Dat heeft deels te maken met de afhankelijkheid van grondstoffen “uit autoritair geregeerde landen waarvan veel mensen vinden dat je daar geen zaken mee moet doen. Maar als je dat niet doet, dan kan je bijvoorbeeld niet vergroenen. Zo’n energietransitie heeft alles te maken met de ontwikkeling van nieuwe technologieën en daar heb je bijvoorbeeld halfgeleiders uit de Democratische Republiek Congo, Rusland en China voor nodig.” Die landen hebben daarmee een machtig pressiemiddel in handen en dat kun je niet negeren. Doe je dat wel, dan ondermijn je je concurrentievermogen: “Daar moet je dus ook enorm voor uitkijken, anders kun je de rekening van de vergroening niet meer betalen. Uiterlijk 2030 minder CO2-uitstoot? Prima, daar ben ik ook voor, maar tegelijkertijd moet je heel goed weten wat de consequenties daarvan zijn.”

Belangrijk is volgens Rob om de transitie ook echt als een overgang te blijven beschouwen. Dat betekent dat we bijvoorbeeld volgens hem moeten blijven investeren in fossiel, een discussie die eigenlijk nog te vaak uit de weg wordt gegaan, behalve dan door activisten. Dat wil overigens niet zeggen dat hij tegen activisme is: “want dat houdt de boel scherp.” Maar hij vindt wel dat activisten te snel conclusies trekken en te grote stappen willen zetten: “Die maken zich niet druk over de uitvoerbaarheid van de transitie. Dat is hun taak ook niet. Het is aan politici en bestuurders om dat wel te doen.” Dat is moeilijk genoeg, omdat bijvoorbeeld de wet- en regelgeving hiervoor vaak onduidelijk is, zoals blijkt uit de discussie rondom Boskalis, dat mede hierdoor overweegt zich in een ander land te vestigen.

Geopolitieke speelballen

Het voorbeeld van Boskalis laat zien dat bedrijven steeds meer verantwoordelijk worden gehouden voor de hele productieketen, inclusief onder andere grondstoffen en energie, waardoor ze meer moeten gaan nadenken over wat Rob ‘geopolitieke due diligence’ en ‘supply chain due diligence’ noemt. “Het bedrijfsleven wordt steeds meer een instrument van politiek handelen”, zegt hij. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de handelsoorlog die de Verenigde Staten en China voeren: “De Amerikanen willen niet dat China de beschikking krijgt over de meest geavanceerde chips en zijn daarom niet te beroerd om secundaire sancties op te leggen aan bijvoorbeeld Korea, maar ook aan Nederland met ASML, dat gewoon een geopolitieke speelbal is geworden.”

Sancties en boycots

Dat overheden en beleidsmakers niet altijd het beste besluit nemen, blijkt volgens Rob uit de sancties en boycots tegen Rusland: “Wat we hebben gedaan, is eigenlijk volgens het boekje, maar dan zoals je het niet moet doen.” De bedoeling van de sancties en boycots was en is om Rusland economisch hard te raken en om een einde te maken aan de oorlog. “Maar dat is niet gebeurd. En dat zal ook niet gebeuren. Sancties zijn altijd armeluisoplossingen. Er is geen enkel voorbeeld van een militair avontuur dat is afgebroken onder druk van sancties. Nog nooit.”

Waterstof en moraliteit

Terug naar de energietransitie. Veel deskundigen zijn het erover eens dat waterstof daar een grote rol in gaat spelen, maar daar moeten we volgens Rob niet naïef in zijn. “Houd ook hier rekening met die internationale context”, zegt hij. Waarom? Omdat wij in Europa of in Nederland nooit helemaal self-supporting kunnen zijn. “We hebben berekeningen waaruit blijkt dat Europa voor pakweg 50 procent in zijn eigen waterstofbehoefte kan voorzien. De rest zullen we uit andere landen moeten halen. En ra, ra, welke landen zijn dat? Onder andere Saudi-Arabië, dat als doel heeft om de grootste waterstofleverancier van de wereld te worden. De pijpleidingen liggen er al.” Dit betekent blijvende afhankelijkheid. In dit geval niet van Rusland, maar van enkele landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Hoe zit het dan met de mensenrechten? “Die morele vragen stel ik mij niet”, antwoordt Rob. “Moraliteit speelt in de internationale betrekkingen niet, zeker niet als je uitgaat van rauwe machtspolitiek.”

Positief

Is er ook nog iets positiefs te melden? Toch wel. In zijn boek De slag om Europa was Rob positief verrast over de manier waarop Europa zich steeds aanpast aan alle crises. “Ik was ook aangenaam verrast over de macht van Europa.” Hij vindt het een goed idee dat Brussel bepaalde exclusieve bevoegdheden heeft, waardoor Europa echt een machtsblok is. Daar is niet alleen Poetin nu achter gekomen, maar destijds ook Trump. “Waar wij heel goed in zijn, is onze interne markt beschermen en die te gebruiken om gedragsverandering af te dwingen in landen. Maar waar wij niet goed in zijn, is offensief gebruik van onze machtsmiddelen.” De Amerikanen zijn veel beter in “klassieke machtspolitiek”. Europa heeft dat spel niet goed gespeeld en heeft zichzelf enorm overschat. “Als je wil weten hoe de internationale machtspolitiek werkt, dan moet je naar de westelijke Balkan kijken. De Europese Unie is de grootste daar, laat daar geen misverstand over bestaan, ook qua investeringen, maar die Chinezen en Russen zijn natuurlijk ook bezig om zich in dat gebied te manifesteren.” Zij willen niet dat de EU nog groter en dus nog machtiger wordt. Dat geldt in zekere zin ook voor de VS. Dat blijkt ook uit de invoering van de Inflation Reduction Act, een enorme pot geld met miljarden dollars om investeringen in groene productie en groene afname te stimuleren. Alleen indien geproduceerd in de VS natuurlijk.

En tot slot: “Uiteindelijk komt het wel goed.” Rob heeft veel vertrouwen in het aanpassingsvermogen van de mens. “Het adaptieve vermogen van de mensen is echt heel groot,” zegt hij, “maar ik vind het jammer als je door stompzinnig beleid door een dal gaat dat je heel goed had kunnen vermijden. En daar hebben we er echt te veel van.”